Maonomics

De Chinese communisten hebben ons verslagen in ons eigen spelletje: het kapitalisme. In ‘Maonomics’ legt de Italiaanse econome Loretta Napoleoni uit hoe de stalen vuist van Bejing de onzichtbare hand van het liberale westen tot moes knijpt. Haar boek is ontluisterend – en zeer belangrijk.

Wat steken ze daar toch allemaal uit achter de Chinese Muur? Terwijl onze bedrijven massaal op de fles gaan en onze fabrieken aan de lopende band de poorten sluiten, blijft de Chinese economie tegen een duizelingwekkend tempo groeien – 7,8 procent is het zwákste cijfer in dertien jaar.

Hegemonie

Ondertussen stijgt de Belgische staatsschuld iedere seconde met 500 euro en moet onze regering besparen, besparen, besparen om nog met een begrotingstekort te eindigen. De Chinezen blijven keihard investeren, zowel in eigen land en in Afrika, en hun schuld bedraagt dan nog altijd maar 19 procent van het bnp. In België is dat 100 procent.

Wat doen wij verkeerd, wat doen de Chinezen zo goed en wat betekent dat voor de toekomst? In Maonomics. Why Chinese communists make better capitalists than we do (2011) geeft Loretta Napoleoni niet alleen inzicht in de wereld van vandaag, zij blikt ook vooruit naar de wereld van morgen. Begin maar al te wennen aan een wereld waar er van westerse hegemonie geen sprake meer is.

Calamiteiten

De onzichtbare hand van de neoliberalen is verbrijzeld, wordt straks afgehakt en achteloos in de hoek geworpen. Jawel, na de val van de Berlijnse Muur was het kapitalisme de grote winnaar. Maar nu pas begint duidelijk te worden dat het communistisch kapitalisme van de Chinezen veel steviger in zijn schoenen staat dan de westerse markteconomieën, waar deregulering het ordewoord was.

Eerder stipte de Zuid-Koreaanse econoom Ha-Joon Chang in zijn boek 23 Things They Don’t Tell You About Capitalism (2010) al aan dat het kapitalisme meer gebaat is bij een goed werkende verzorgingsstaat dan bij de doorgedreven deregulering waar neoliberale denkers voor pleiten. Als niemand begrijpt hoe de markt werkt, gebeuren er calamiteiten.

Acute reanimatie

“Er zijn vele verhalen over de financiële crisis van 2008 die laten zien dat personen die geacht werden het slimst te zijn, niet werkelijk begrepen waar ze mee bezig waren. Er werden zoveel ingewikkelde financiële producten ontwikkeld dat zelfs de financiële experts zelf ze niet meer helemaal konden begrijpen, tenzij ze zich erin specialiseerden, en soms zelfs toen niet”, schreef Chang.

De schuldencrisis heeft ook de overheden zwaar in de problemen gebracht. In de VS rolden ze net niet van hun fiscal cliff, in Europa had de euro meermaals acute reanimatie nodig. De westerse metropolen zijn moe en versleten, stelt Napoleoni:

A sense of decadence permeates their institutions; the political machine is rusty with age and the effects of deregulation. We’re old, say the faces of commuters, each day boarding ever more crowded and inefficient transport systems. We’re old, say our young people destined for precarious work or unemployment.

“Our economy too is old, and even our democracy shows signs of dementia”, voegt ze daaraan toe. Het vrije Westen ligt op apengapen, terwijl de Chinese dictatuur de successen aaneenrijgt. Hoe is het zo ver kunnen komen? Het communisme had met de val van de Sovjet-Unie, in 1991, toch bewezen dat het gewoon níét werkt?

Uitpersen

Volgens Napoleoni hadden de Chinezen de lessen van Karl Marx veel beter begrepen dan de Russen. “The Soviets’ error was to remove profit from the economic equation, thinking such an amputation was enough to give life to the dictatorship of the proletariat”, schrijft ze. De Chinezen – met wijlen Deng Xiaoping voorop – hebben uit Marx’ analyse van het kapitalisme geleerd hoe ze datzelfde kapitalisme naar hun hand konden zetten. Deng was ervan overtuigd dat het marxisme slechts gemoderniseerd kon worden door zijn absolute tegenpool: het westers kapitalisme. Hij had gelijk, zo bewijst het Chinese succes:

China’s success confirms that Marx is not the one whom history has proven wrong. Unlike the Soviets, the Chinese have managed to create a form of communism that works economically, that evolves, one that guarantees progress and well-being more than other systems as confirmed by startling economic data: from 2009 to 2010 the average Chinese per capita income increased in real terms, and the GDP rose by 9 percent during a period of high unemployment and zero growth in Western democracies.

Voor die niet te stuiten economische groei, moesten de Chinezen een prijs betalen, namelijk het (laten) uitbuiten – vaak op barbaarse wijze – van het werkvolk. “In order to modernize China, it’s true that Deng laid the foundations of a system to exploit its labor force, but the ones to recreate the inhuman conditions of the Industrial Revolution in the country were entrepreneurs from Western democracies”, oppert Napoleoni. De Chinezen stelden hun de deur open voor westerse industriëlen en het zijn die ondernemende jongens – almaar op zoek naar goedkope werkkrachten – die de arbeiders kwamen uitpersen:

It is perhaps the greatest obstacle for us Westerners: to admit that a communist regime has done in China what capitalism did in England two centuries earlier; that two parallel worlds, those of Marx and of Deng, have in just two centuries converged; and that the “bad guys” are once again our own industrialists.

In die zin, merkt Napoleoni op, is het Chinese kapitalisme tegelijk de triomf en de schande van het marxisme. “Its shame may have been widespread injustice, lack of personal freedom, and for many years a low standard of living. Its greatest achievement is to have made wealth accessible to all, without destroying socialism”, vat ze samen.

Bloedige onderdrukking

Maar in het Westen kunnen we onszelf troosten met de gedachte dat China, ondanks het economische succes, een totalitaire staat is met een eenpartijstelsel en weinig respect voor de mensenrechten. Bejing is echter niet geïnteresseerd in vrije verkiezingen en wel omdat die niet compatibel zijn met de Chinese realiteit. In China wordt de westerse democratie in het beste geval geassocieerd met wanorde. Als we denken aan de bloedige campagnes “om de democratie in te voeren” in Irak en Afghanistan, zijn er ook nog enkele andere associaties te maken:

For the Chinese, the world that the American superpower has presided over for the past twenty years has been neither peaceful nor “civilised.” Liberal democracy is an instrument in the hands of an arrogant and reckless elite that wants to dominate the planet, the offspring of Dick Cheney, George W. Bush, and their neoconservative friends.

De Communistische Partij van China (CPC) heeft zich de vraag gesteld wat het belangrijkste is: algemeen stemrecht of respect voor de wet? Daarbij heeft ze voor dat laatste gekozen: “Whereas democracy as a “technique” can be exported, the spirit of respect for the law is a cultural acquisition, impossible to impose on a people.”

De bloedige onderdrukking, in 1989, van het protest op het Plein van de Hemelse Vrede blijft evenwel een gore smet op het Chinese blazoen. In naam van het algemeen belang vielen er honderden doden. Chinese dissidenten blijven ook vandaag gevangenisstraffen riskeren. De CPC staat stevig aan het roer en op een democratie zoals wij die kennen, hoeven de Chinese burgers vooralsnog niet te hopen. Tegelijk heeft China de terreur van de Grote Sprong Voorwaarts reeds lang achter zich gelaten. Persvrijheid blijft een probleem in China, maar – zo oppert Napoleoni – is onze pers, die zich lustig de grootste leugens laat inlepelen door machthebbers, dan zo veel beter? Zij heeft daar haar twijfels bij:

What is the difference between our press and that of the Chinese? The former feeds false information to a reader unable to tell the difference; the latter imposes a form of explicit censorship. Therefore, paradoxically, how can we know if what we are told about Chine is true? It could be a well-crafted manipulation on the part of our “free press.”

De Chinese pers neemt zelfs meer en meer haar verantwoordelijkheid als waakhond: “While in the West the press falls prey to spin, in China investigative journalism is growing, a tremendously powerfully [sic] weapon in the hands of civil society that twenty years ago didn’t exist.”

Kritische kanttekeningen

En zoals het Chinese communisme compatibel is met het kapitalisme, zo verweeft het zich ook met het aloude confucianisme, de leer van Charles Ernest Confucius:

Oddly enough the communist principles most easily assimilated by the Chinese were precisely those that Marxism shares with Confucianism: meritocracy, well-being of the population, and aversion toward the elite. Where Maoism failed was in the imposition of behaviors that went against this philosophy, like the Cultural Revolution.

In het confucianisme is de staat het symbool en de bewaker van de Chinese beschaving. “The most appropriate, and wide-spread, comparison is with the father, whose authority is limitless. Thus the state is like the father: it protects and at the same time demands respect from its children/subjects”, vat Napoleoni samen. “The role of the Chinese Communist Party as supreme arbiter is nothing other than the latest incarnation of the same values, the father-state. If we want to understand China we must account for its people’s fidelity and pride in the state – their model, not ours.”

Door het Chinese model naast het onze te leggen laat Napoleoni zich verleiden tot enkele kritische kanttekeningen bij de vrijheid die wij zogezegd genieten in het Westen:

Even if we condemn the social repression that has occurred in China in the name of progress, we cannot fail to notice that our own democracy is increasingly open to abuse by those wielding political and economic power. And we should hope that our state too looks after us rather than leaving us “freedom” that translates into slavery to the market.

Afbraakpolitiek

Zeker Ronald Reagan en Maggie Thatcher moeten het ontgelden. De kampioenen van het neoliberalisme hebben het kapitalisme grote schade toegebracht net door de staat en de sociale zekerheid – zover er al één was in de VS – zo veel mogelijk af te bouwen. Napoleoni is zeer scherp in haar oordeel over de dominerende politici van de jaren tachtig:

Unlike Deng Xiaping, who sabotaged Maoism with the aim of reforming the system and saving Chinese communism, once in power Reagan and Thatcher were limited in their destruction because they didn’t have a plan. But the ferocity with which they swept down on the nation-state, aided above all by the jackhammer that was the Wall Street Journal, managed to fool many: such ardor had to be connected to al well-defined project, a new political system.

De Italiaanse econome woont zelf in Londen en legt een rechtstreekse link tussen de afbraakpolitiek van Thatcher en de doffe ellende die thans zo veel Engelse arbeidersbuurten teistert. “It is a mistake to tear apart the social fabric of a country”, schrijft Napoleoni. “The dismantling of the state produced a defeated prolatariat class, relegated to urban ghettoes with rampant unemployment, were petty crime favored the birth of the gangs terrorizing the country today.” We hadden nooit op de onzichtbare hand mogen vertrouwen om welvaart te creëren:

Would you trust the defense of the country to the “invisible hand”? Would you trust mercenaries to defend the national borders? Then why have we put our well-being in their hands?

Monolithisch blok

Het Westen heeft zichzelf onherstelbare schade toegebracht, terwijl de Chinezen stapje voor stapje zijn beginnen te hervormen. Napoleoni suggereert dat het tijd is dat wij van de China gaan leren als we niet onder de voet gelopen willen worden:

Some still deceive themselves that our design and creativity, being superior to that of the Chinese, will save us. This is not the case, and if we don’t manage to change our current course, we risk ending up begging our subsistence form the Asian tourists visiting our city-museums.

De vraag is hoe we van het Chinese systeem kunnen leren als we niet begrijpen hoe het werkt. In het Westen zitten we nog altijd met de perceptie dat China, door het communisme, een monolithisch blok is. Die zienswijze is verkeerd: “Communism doesn’t mean that all businesses are run by the state. China’s central government has more or less the same control over private companies that Western governments have in their own countries.”

Hooghartige houding

Nu is er nog tijd voor het Westen om hervormingen door te voeren – en néén, daaronder mag niet de invoering van één eenpartijstelsel verstaan worden of een nationalisering van de productiemiddelen – maar in Afrika heeft China de westerse mogendheden definitief de loef afgestoken. Chinese investeerders en Afrikaanse potentaten hebben elkaar gevonden, met dank aan de hooghartige houding ook van onze politici en zakenmensen:

The CCP understood that African governments, often autocratic, needed a partner other than the United States, which imposed its own model by means of economic threats from organisations like the IMF or the World Bank. This is exactly what China offered: an alternative, in open competition with the West, and thus not just a source of money and infrastructure, but an entire development model, capitalist but non-Western.

Napoleoni geeft het voorbeeld van Guinea. Daar waren Amerikaanse bedrijven enkel geïnteresseerd in bauxiet, een belangrijk aluminiumerts. Het mineraal ter plaatse verwerken kon niet, want, zo argumenteerden de Amerikanen, daarvoor was er onvoldoende elektriciteit. De Chinezen daarentegen boden aan om niet alleen de bauxietmijnen te financieren, maar ook waterdammen voor elektriciteitsproductie en spoorwegen om het afgewerkte product te vervoeren:

“Give us the raw material, we’ll take care of the rest – this is the predatory approach of the rich countries; instead the Chinese construct then necessary infrastructure. And we ask why the most attractive contracts go to them.

Onwaarschijnlijke kansen

De relatie tussen de Chinezen en hun Afrikaanse partners is er één waarbij elk zijn voordeel doet, analyseert Napoleoni. “For the Africans this approach comes as a breath of fresh air, as the first time in history they find themselves treated as equals rather than subordinates”, schrijft ze. Allicht zullen we over enkele decennia kunnen vaststellen welke onwaarschijnlijke kansen het Westen laten liggen heeft in het grondstofrijke Afrika:

China may be communist, but its economy is capitalist. And Africa is, at the same time, the last frontier that this economic system has to conquer and the Promised Land where it will undergo its final transformation.

Als de economische motor aanslaat in Afrika, zal dat meer ondanks dan dankzij ons zijn. Het is maar te hopen dat onze eigen economische motor zichzelf dan weer in gang heeft kunnen trekken.