Anathem

Erasmas is een kloosterling. Op de planeet Arbre betekent dat: een ongelovige wetenschapper die afgezonderd leeft van de rest van de maatschappij en verstoken blijft van technologie. Wetenschappelijke theorie krijgt in Anathem andermaal een schitterende hoofdrol toebedeeld door Neal Stephenson.

Toen ik jaren geleden mijn thesis – over de problematische relatie tussen natuurlijk en artificieel leven, go figure – zat voor te bereiden ben ik op een merkwaardig grafiekje gestoten. Het rangschikte sf-auteurs volgens de ‘hardheid’ van hun verhalen: hoe wetenschappelijker, hoe hoger ze stonden. Ook fantasyschrijvers waren in het lijstje opgenomen. Helemaal bovenaan: Isaac Asimov. Helemaal onderdaan: J.R.R. Tolkien. Geen verwonderlijke uitslag, ware het niet dat die rangschikking ondertussen nogal gedateerd is. Ik durf er mijn rechterhand op te verwedden dat Neal Stephenson thans autoritair op nummer 1 zou staan als ‘hardste’ sf-schrijver.

Nogal wat sf-schrijvers – ik denk bijvoorbeeld aan Peter F. Hamilton – extrapoleren hedendaagse technologieën en theorieën zodat hun personages op fantastische wijze door het heelal flitsen of met elkaar communiceren. De science maakt de fiction mogelijk, maar doet verder niet zo heel veel ter zake. Stephenson werkt op een andere manier. Net als de hoofdpersonages van Anathem is de auteur meer geïnteresseerd in theorie dan in de toepassing ervan als technologie. De kloosterlingen zijn ‘theors’, wie bezig is met technologie is een ‘praxic’. Kort door de bocht komt het neer op het verschil tussen een fysicus en een ingenieur.

Wetenschappelijke theorieën vormen steevast de ruggengraat van Stephensons plots. Ook bij Anathem is dat het geval. Aangezien het net de ideeën over wetenschap zijn die het verhaal voortstuwen, moet ik in hier extra opletten voor spoilers.

Tegelijk wil ik niemand afschrikken: je hoeft geen licentiaat/master in de quantumfysica of de wiskunde te zijn om Anathem ten volle te smaken. Wat Stephensons oeuvre zo aantrekkelijk maakt, is dat hij theoretische probleemstellingen op bevattelijke, ja, zelfs humoristische wijze aankaart. In een kort woord vooraf neemt hij lezers die niet vertrouwd zijn met sf bij de hand:

“If you are accustomed to reading works of speculative fiction and enjoy puzzling out on your own, skip this Note. Otherwise, know that the scene in which this book is set is not Earth, but a planet called Arbre that is similar to Earth in many ways.”

Aan de ervaren lezer: sla die inleiding vooral níét over. Het is op zichzelf al een zeer geestig pareltje.

Stephenson brengt wetenschappelijke theorieën dikwijls ter sprake via de techniek van de dialoog. Samen met Erasmas krijg je een hoop kennis en hypothesen ingelepeld – geen droog gecijfer, maar ambitieuze gedachte-oefeningen over de aard van de kosmos en de functie van het menselijke brein. Zachtjes kraakt Stephenson je schedel open en gooit er een hoop verreikende ideeën in, zoals de polykosmische interpretatie van het universum:

“You’re saying that my consciousness extends across multiple cosmi,” I said. “That’s a pretty wild statement.”
“I’m saying all things do,” Orolo said. “That comes with the polycosmic interpretation. The only thing exceptional about the brain is that it has found a way to use it.”

Erasmas en Orolo zijn ‘avout’. De mensen buiten de kloosters zijn ‘Sæculars’. Avout en Sæculars hebben geen of nauwelijks contact met elkaar: “The Sæculars know that we exist. They don’t know quite what to make of us. The truth is too complicated for them to keep in their heads. Instead of the truth, they have simplified representations – caricatures – of us.” Daarbij blijken vele ‘seculieren’ de één of andere religie aan te hangen:

These people cared about eternal truths. Believed that some – but not all – such truths were written down in a book. That their book was right and the others wrong. This much they had in common with most of the other people who had ever lived. Fine – as long as they left me alone.

Eén van de krachttoeren aan Anathem is dat het quantummechanica en wiskunde netjes aan filosofie koppelt. De naam Plato komt niet voor in het boek, maar zijn Ideeënleer is zeer aanwezig. Laat ik even citeren uit Wikipedia: “Van de Ideeën zegt Plato dat ze ‘waarlijk zijn (bestaan)’. Hiermee wil hij onder andere uitdrukken dat ze eeuwig bestaan, en nooit veranderen. Dit in tegenstelling tot de voorwerpen om ons heen.” En nu terug naar Stephensons boek, naar een passage over de priemgetallen:

“Three is a prime number. It is prime today, was prime yesterday. A billion years ago, before there were brains to think about it, it was prime. And if all the brains were destroyed tomorrow, it would still be prime. Clearly its primeness has nothing to do with our brains.”

Allerlei geometrische principes blijken eeuwige Ideeën, die zelfde de grenzen der kosmi overstijgen:

“What is the simplest way of explaining the fact that theors working independently in different eras, different sub-disciplines, different cosmi even, time and time again prove the same results – results that do not contradict each other, even though reached by different proofchains – results, some of which can be turned into theories that perfectly describe the behavior of the physical universe? The simplest answer is that the cnoöns really exist, and are not of this causal domain.”

Die zogenaamde ‘cnoöns’ kun je gerust als synoniem voor Plato’s Ideeën opvatten. Een ‘casual domain’ is “a collection of things linked by mutual cause-and-effect relationships”. Dat is behoorlijk vaag, vindt ook Erasmas, waarop Orolo hem de volgende uitleg geeft:

“You are much more strongly webbed together with me by cause and effect than you are with an alien in a faraway galaxy. So, depending on what level of approximation you’re willing to put up with, you could say that you and I belong together in one causal domain, and the alien belongs in another.”

Daarmee heb ik dus helemaal niets gezegd over aliens in verafgelegen sterrenstelsels of andere casual domains. Om overdonderd te worden door de plot van Anathem zult u het boek zelf ter hand moeten nemen, om het vervolgens waarschijnlijk in één ruk uit te lezen.